शब्दचित्र - इगो

माझा "श्रीगणेशा" हा माझ्या चित्रप्रवासाबद्दल लिहिलेला लेख आणि त्या नंतरचे लेख वाचून बऱ्याच प्रतिक्रिया आल्या. त्यातील बऱ्याच चांगल्या होत्या, काहीजणांनी काही बदल सुचवले. काहीजणांना काही गोष्टी खटकल्या. पण यातली एक प्रतिक्रिया जास्त लक्षात राहिली आणि त्यासाठीच हा लेख लिहायला घेतला.

परवा माझा माझ्या एका मैत्रिणीशी फोन झाला. त्या वेळी बोलता बोलता त्या लेखाचा विषय निघाला आणि मी तिला त्याबद्दल फ्रॅंक फीडबॅक विचारला. त्यावर तिचं असं मत पडलं की

१. त्या लेखामध्ये एक प्रकारचा "I have arrived" प्रकारचा एक दर्प जाणवला आणि

२. इगो या भावनेचं त्यामध्ये उदात्तीकरण केलं गेलंय.

या दोन्ही गोष्टी जशा तिला जाणवल्या तशा इतरही कुणाला जाणवल्या असतीलच. काही वेळा लिहिताना आपल्याला जे म्हणायचं असतं आणि वाचक जे वाचतो त्या मध्ये व्यक्ती व्यक्ती मध्ये फरक पडू शकतो आणि पडणारच. पण मला या गोष्टी clarify कराव्याश्या वाटल्या.

त्या लेखाचा उद्देश हा केवळ त्या त्या वेळी क्षुल्लक वाटणारी एखादी गोष्ट आपल्या आयुष्यावर केवढा खोलवर परिणाम करू शकते हे सांगण्याचा होता. मी फार ग्रेट आर्टिस्ट नाही आणि कलाक्षेत्र हे एवढं विस्तीर्ण आहे की शंभर जन्म त्यामध्ये घालवले तरी "I have arrived" असं काही होणार नाही. इंटरनेटमुळे जगभरातल्या कलाकारांचं एवढं आर्टवर्क रोज समोर येतं की अजून किती आपण मागे आहोत हेच जाणवत राहतं.

दुसरा आणि महत्वाचा मुद्दा ...इगो. आपल्या आसपास इगो हा शब्द फक्त वाईट अर्थानं वापरला जातो. कारण सगळीकडे ईगोची वाईटच अभिव्यक्ती आपल्याला दिसत राहते. रस्त्यावरून लोकांची पर्वा न करता रॅश ड्रायव्हिंग करणारे लोक असोत कि छोट्या छोट्या गोष्टींवरून आपल्या हाताखालच्या लोकांचा अपमान करणारे बॉस असोत. मी ज्या अर्थानं इगो हा शब्द लेखात वापरला त्यामध्ये असा इगो अभिप्रेत नव्हता. त्यातला इगो हा "स्वभान" या अर्थी होता. लोकांचा अपमान करणारे लोक खरंतर न्यूनगंडानं गांजलेले असतात. आपण पुढे जाण्यापेक्षा इतरांना मागे ओढणं कधीही सोपं ही त्यांची विचारसरणी असते. त्याउलट स्वभान असणारे लोक असतात.

आपल्या आणि पश्चिमेच्या संस्कृतींमध्ये असलेला मोठा फरक म्हणजे आपल्याकडे मुलांच्या सर्व गोष्टींमध्ये होणारी पालकांची ढवळाढवळ! त्यामुळे लहानपणापासूनच स्वतःचे निर्णय स्वतः घेणं आणि मुख्य म्हणजे त्या निर्णयांची जबाबदारी स्वतः घेणं याची मुलांना सतत भीती वाटते. लोक काय म्हणतील हा विचार मला काय वाटतं यापेक्षा नेहमी प्रबळ होऊन राहतो.

याचं एक उदाहरण मी काही वर्षांपूर्वी पाहिलं. आम्हां काही मुला-मुलींचा ग्रुप एकदा गप्पा मारत होता. बोलता बोलता विषय सुरु झाला की प्रेमविवाह चांगला की ठरवून केलेला. माझ्या एका मैत्रिणीनं त्यावेळी ठामपणे मत मांडलं की लग्न हे ठरवूनच झालं पाहिजे. आणि त्यासाठी तिनं दिलेलं कारण फारच जबरदस्त होतं. ती म्हणाली, लग्न जर का आई-बाबानी ठरवून करून दिलं असेल आणि पुढे माझं नवऱ्याशी पटलं नाही तर ती जबाबदारी माझ्यावर येत नाही ना! म्हणजे लग्नासारख्या आयुष्य व्यापून टाकणाऱ्या घटनेतसुद्धा चुकीचा पार्टनर मिळण्याच्या भीतीपेक्षा तिला जबाबदारी घेण्याची भीती जास्त होती!

लहानपणापासून सतत आपले निर्णय दुसऱ्या कुणीतरी घेण्याच्या या सवयीमुळे बहुतेक सगळ्या लोकांचा "मी"पणा कुठेतरी हरवून जातो. सतत लोकांना काय वाटेल याचा विचार करताना आपल्या आवडीच्या गोष्टी करणं, स्वतःला वेळ देणं या सारख्या साध्या गोष्टींनीसुद्धा अपराधीपणा वाटतो. ज्या लोकांचा इगो (चांगल्या अर्थानं) जागा असतो ते अशा गोष्टींना धूप न घालता आयुष्य जगतात, आपले निर्णय स्वतः घेतात आणि त्या निर्णयांच्या भल्या-बुऱ्या परिणामांची जबाबदारीही स्वतः घेतात.

हा इगो कलाकार लोकांमध्ये जास्त असतो, कारण ते लोक कलाकार होण्याचं त्यांचा इगो हे एक महत्वाचं कारण असतं. अर्थात नॉर्मल लोकांप्रमाणेच काही कलाकारांच्या बाबतीत हा इगो त्यांच्या उत्तम कामातून व्यक्त होतो तर काही कलाकारांच्या उर्मट आणि लहरी वागणुकीतून. स्वभान असणारे कलाकार सतत स्वतःला "पुश" करत राहतात, कारण त्यांना माहित असतं की त्यांच्यामध्ये अजून पुढे जाण्याची, जास्त सुंदर निर्मिती करण्याची क्षमता आहे. बाकी कलाकार "I have arrived" असं समजून इतरांना तुच्छ लेखतात, स्वतःचा विकास थांबवतात, आणि कधीतरी कलाकार म्हणून तरी मरून जातात.

तात्पर्य हे, कि इगो, राग, प्रेम या सगळ्या भावना आहेत. या भावना चांगल्या किंवा वाईट नसतात. त्या व्यक्त कशा होतात आणि त्यातून outcome काय येतं हे महत्वाचं!